Rejestr zabytków (Polska)
Rejestr zabytków – wykaz obiektów zabytkowych, objętych szczególną ochroną prawną na terenie Polski.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Próby dokonania inwentaryzacji polskich zabytków podejmowano od połowy XIX wieku[1]. Jednym z takich działań były prace historyka Kazimierza Stronczyńskiego, któremu udało się opisać: 416 zabytków architektury położonych 386 miejscowościach, a także 309 rozmaitych dzieł sztuki[1]. Początki prowadzenia w Polsce zestawień o charakterze współczesnego rejestru zabytków są następstwem zapisu w Dekrecie Rady Regencyjnej z 31 października 1918 roku[2]. Dekret ten przewidywał objęcie ochroną zabytków kultury i sztuki wpisanych do inwentarzy, które tworzyli okręgowi konserwatorzy zabytków[2]. Pojawił się wówczas, odmienny od dzisiejszego, podział na zabytki ruchome i nieruchome[2]. Zabytkami ruchomymi były np.: wyposażenie kościoła: dzwony, chrzcielnice, ołtarze[2], a zabytkami nieruchomymi, poza budynkami, takie obiekty jak: nagrobki, pomniki, kapliczki[2]. Zasady prowadzenia inwentarza zabytków określało Rozporządzenie z 5 maja 1919 roku w przedmiocie wpisywania zabytków sztuki i kultury do inwentarza („Monitor Polski” nr 81)[3]. Inwentarz zmieniono na rejestr zabytków – w 1928 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o prowadzeniu rejestru zabytków z 17 VII 1928 roku (Dziennik Ustaw, Nr 76, poz. 625)[3]. Rozporządzenie wprowadzało następujący podział zabytków w rejestrach wojewódzkich:
I: dział zabytków nieruchomych:
- zabytki sztuki
- zabytki prehistoryczne i archeologiczne
II: Dział zabytków ruchomych:
- zabytki sztuki,
- zabytki prehistoryczne i archeologiczne,
- zabytki paleontologiczne
- archiwalia
- zbiory biblioteczne
Działania dążące do pełnej inwentaryzacji wszystkich polskich zabytków zostały przerwane wybuchem II wojny światowej[4]. Powojenne zasady ochrony zabytków sformułował Jan Zachwatowicz w artykule Program i zasady konserwacji zabytków w 1946 roku[5]. Jan Zachwatowicz przyjął kryterium chronologiczne i uznał za zabytki jedynie obiekty powstałe do 1850 roku[6]. Takie podejście obowiązywało do czasu uchwalenia ustawy O ochronie dóbr kultury i muzeach w 1962 roku[7]. Od lat 60. do początku lat 70. XX wieku obowiązywała klasyfikacja zabytków według klas I-IV[6], w której ponadto najcenniejsze obiekty określono klasą „0”[7] (np. zespół zabudowy Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu[8], Sukiennice w Krakowie[8]). Obecnie kryteria uznania obiektu za zabytek podano w Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku (Dziennik Ustaw z dnia 17 września 2003 r., nr 162 poz. 1568, art. 3, §. 1) i są nimi: wartość historyczna, artystyczna i naukowa[9].
Charakterystyka
[edytuj | edytuj kod]W Polsce rejestr zabytków tworzy się na podstawie decyzji wydanej przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) dla obiektów z terenu właściwego dla danego WKZ województwa. Wpis do rejestru zabytków jest jedną z form ochrony zabytków[10].
Procedura wpisu
[edytuj | edytuj kod]Wpis do rejestru zabytków jest działaniem administracyjnym prowadzonym przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na wniosek strony – właściciela obiektu, lub z urzędu – bez wniosku strony ani też zadeklarowanej jego zgody. Przed dokonaniem wpisu prowadzone jest postępowanie przygotowawcze polegające na gromadzeniu informacji i materiałów dokumentacyjnych, które potwierdzają wartość danego obiektu m.in. w wyniku oględzin obiektu. Postępowanie to zakończone jest wydaniem przez WKZ decyzji, która – o ile strony nie wnoszą sprzeciwu czy uwag – nabiera mocy prawnej i zabytek otrzymuje numer rejestru zgodny z kolejnym zapisem w księdze rejestru zabytków.
Struktura
[edytuj | edytuj kod]Zabytek może zostać wpisany w 3 kategoriach, dla których prowadzone są odrębne księgi:
- A – zabytek nieruchomy,
- B – zabytek ruchomy,
- C – zabytek archeologiczny.
Księga rejestru zabytków składa się z następujących rubryk[11]:
- numer rejestru,
- wpis do rejestru,
- przedmiot ochrony,
- zakres ochrony,
- miejsce położenia lub przechowywania zabytku,
- numer księgi wieczystej,
- numer katastru nieruchomości (dla zabytków nieruchomych i archeologicznych),
- właściciel zabytku,
- posiadacz zabytku,
- skreślenie z rejestru,
- uwagi.
Do rejestru wpisywane są kolejne zabytki. Do rejestru zabytków może być również wpisane otoczenie obiektu lub jego nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna.
Zmiany w rejestrze
[edytuj | edytuj kod]Obiekt może zostać wykreślony z rejestru, gdy uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości historycznej, artystycznej lub naukowej albo gdy jego wartość, będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru, nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych. Z rejestru zabytków wykreśla się również obiekty, które wpisane zostały do inwentarza muzeum lub weszły w skład narodowego zasobu bibliotecznego[12]. Decyzje o skreśleniu obiektu z rejestru zabytków wydaje Generalny Konserwator Zabytków działający w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są to jednak przypadki wyjątkowe.
Rejestr zabytków jest stale uaktualniany i tak np. w roku 2006 wpłynęło 805 decyzji o wpisie do rejestru zabytków nowych obiektów lub zespołów, 65 decyzji o skreśleniu z rejestru zabytków lub ich części i 727 postanowień o zmianach dotychczasowych decyzji. Rejestr ten publikowany jest m.in. przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), dawniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, przy czym odpowiada stanowi z dnia aktualizacji spisu, a nie z dnia odwiedzenia strony.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Lewicki 1999 ↓, s. 375.
- ↑ a b c d e Gawlicki 2008 ↓, s. 56.
- ↑ a b Lewicki 1999 ↓, s. 377.
- ↑ Gawlicki 2008 ↓, s. 57.
- ↑ Jakub Lewicki, O początkach klasyfikacji zabytków. O wadach i zaletach polskich systemów wartościowania zabytków, „Protection of Cultural Heritage” (2), 2016, s. 94, DOI: 10.24358/ODK_2016_02_08, ISSN 2543-6422 [dostęp 2022-10-22].
- ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 161.
- ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 162.
- ↑ a b Lewicki 2013 ↓, s. 169.
- ↑ Lewicki 2013 ↓, s. 166.
- ↑ Art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2022 r. poz. 840)
- ↑ § 3 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. z 2021 r. poz. 56)
- ↑ Art. 13 Ustawy z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marcin Gawlicki. Rejestr zabytków w praktyce ochrony konserwatorskiej. „Ochrona Zabytków”. 56/2 (241), 2008. ISSN 0029-8247.
- Jakub Lewicki. Inwentaryzacja zabytków w okresie dwudziestolecia międzywojennego. „Ochrona Zabytków”. 52/4 (207), 1999. ISSN 0029-8247.
- Jakub Lewicki, Wartościowanie zabytków w Polsce. Przegląd doświadczeń i postulaty na przyszłość, [w:] Bogusław Szmygin (red.), Wartościowanie zabytków architektury : praca zbiorowa, Warszawa: Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków, 2013, ISBN 978-83-934708-5-3, OCLC 869919768.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Lista zabytków – sporządzona na potrzeby konkursu Wiki Lubi Zabytki na podstawie rejestru „A” otrzymanego z Narodowego Instytutu Dziedzictwa (stan na 1 czerwca 2013, z poprawkami zauważonych błędów).
- gminna ewidencja zabytków
- Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO